De Christina cyclus van Klas Torstensson

De Nederlands-Zweedse componist voltooit, met een wereldpremière, zijn cyclus over de eigenzinnige 17-eeuwse Zweedse koningin Christina

Foto: Simon van Boxtel

De Zweedse koningin Christina weigerde te trouwen, wilde geen kinderen krijgen, kon dus niet voor een troonsopvolger zorgen en droeg de kroon vrijwillig over aan haar neef. Haar leven, onderwerp van controverse en wilde speculaties (hield ze er een relatie met een vrouw op na?) werd al eens verfilmd - in 1933 met Greta Garbo in de hoofdrol en haar graf werd - meer dan 300 jaar na haar dood - meer dan eens geschonden (voor nader onderzoek - was ze misschien niet stiekem een hermafrodiet?). De Nederlands-Zweedse componist Klas Torstensson was niet minder gefascineerd door het leven van de 17-eeuwse koningin uit het land van zijn geboorte en wijdde, gecomponeerd over een periode van meer dan 10 jaar, een cyclus aan haar. Die cyclus vond, met de wereldpremière van het laatste deel, L' autunno di Christine, haar voltooiing. Een muziekstuk waarin Christina, bij monde van sopraan Charlotte Riedijk, verslag doet van haar aardse harsttocht en postmortale razernij. Torstensson put voor het eerste deel van de Christina cyclus uit zijn eigen In Grosser Sehnsucht (een songcyclus over markante en tragische vrouwen) en bouwt voor het vervolg onder andere verder op de muziek die we ook kennen van zijn opera The Expedition. Een  klanklandschap waarin nadrukkelijk de contrasten worden gezocht tussen de componisten die hem vroeger als voorbeeld dienden, Varèse en Xenakis, en de Puccini-achtige lyriek waarmee hij in The Expedition opzien baarde. De tonaliteit als bouwsteen dus, de liefde kan immers niet zonder, doch zonder daarbij over te hellen naar hapklare brokken. Naast de melodieën die behagen stelt Torstensson uitvoerenden en luisteraar voor de nodige uitdagingen - uitdagingen fysiek van aard voor de uitvoerenden want wat moeilijk is gecomponeerd moet niet te makkelijk worden uitgevoerd en derhalve voor de luisteraar niet te soepel klinken. In de muzikale vergezichten die Torstensson uit auditief basalt hakt is het makkelijk, en met liefde, verdwalen. Live valt des te meer op dat wat schaars is, de begeleiding van Riedijk in het eerste deel door enkel de viool van Joseph Puglia, in kracht en zeggingskracht niet onderdoet voor wat later met een uitgebreider instrumentarium  aan het verhaal van Christina wordt toegevoegd. Meer nog dan  de plotseling invallende percussie die het lyrische begin van het derde deel abrupt beeïndigt is het de pregnante kracht van het vervolg die de luisteraar naar zich toe trekt en in zijn greep houdt. Met descenderende tonen dalen we af naar Christina's razernij over haar grafschennis en het door de pauken begeleidde basthema - bekend van The Expedition - creëert, in de traditie van de beste filmmuziek, suspense en verwachting. Torstensson mag dan tappen uit muzikaal complexe vaten, zijn orkestratie verliest zich niet in mathematische afstandelijkheid en blijft, met groot gevoel voor menselijke verhoudingen, gericht op zowel hoofd als hart. Verschillende instrumentgroepen laat hij in veranderende combinatie met elkaar een verscheidenheid aan timbres kleuren. Het zijn noordse klanken waaruit respect voor de natuur spreekt, klanken waarin de elementen huizen die ervoor zorgen dat zijn muziek organisch blijft klinken. De onvermijdelijke referenties van een 21-eeuwse Mahler, Sibelius of Bruckner dringen zich op. Het is machtig mooi, nog meer dan voor orkestrale kracht heeft Torstensson oor voor de menselijke stem, de sopraan van zijn vrouw Charlotte Riedijk, die hij nimmer, als verliest hij de kwetsbaarheid van de mens in zijn strijd tegen de elementen niet uit het oor, dreigt te begraven onder de auditieve betonvloer waarop hij het huis bouwt waarin de onbegrepen koningin in drie talen haar verhaal doet. In het Italiaans vertelt Christina over de bitterzoete kanten van de liefde, doet ze verslag over het schenden van haar graf - en haar woede daarover - met de in het Zweeds afgekondigde afmetingen van de grafkist als grappig intermezzo - met dank aan de acteerkwaliteiten van Riedijk. In het Frans kijkt ze terug op haar rol als koningin waarna ze in het Italiaans verhaalt over haar platonische liefde voor kardinaal Azzolino. Versleutelde woorden waarvan de betekenis muzikaal wordt ontsloten door speciaal door Torstensson op toon gebrachte claves (houten stokjes). Het verhaal van koningin Christina eindigt met haar grafschrift en het klinken van een belletje dat de tijd bevriest en waaruit de hoop weerklinkt dat de koningin die zich de wet niet liet voorschrijven eindelijk, vrij van grafschenders,  rust heeft gevonden.

​Torstenssons Christina cyclus werd vergezeld door psalmen van Huygens en madrigalen van Monteverdi en Gesualdo. De late madrigalen van Gesualdo (waarvan we een selectie uit het zesde boek hoorden) zijn getoonzette schuldbekentenissen en kreten van wanhoop. Het verlangen naar zielerust en de daaraan gerelateerde doodswensen van een man die absolutie zoekt voor de moorden die hij pleegde op zijn overspelige vrouw en haar minnaar. Een honger naar verlossing uit aards lijden met de idee van eeuwigheid als onuitspreekbare vloek. Dat heeft de componist-moordenaar dan gemeen met die kapitein van dat spookschip die zondag op me wacht als Wagners Der Fliegende Holländer in Carré uitvaart. Maar daarover later meer.      

Muziekgebouw aan 't IJ - 24 mei 2018

Klas Torstensson De Christina Cyclus

Carlo Gesualdo uit Madrigali a cinque voci, Libro sesto: 
Claudio Monteverdi Confitebor terzo alle francese (uit Selva Morale e spirituale)
Constantijn Huygens 5 Psalmen voor solostem


Uitvoerenden:

Sinfonietta Riga
Normunds Šnē dirigent

Joseph Puglia viool
Charlotte Riedijk sopraan
​
Consensus Vocalis
Agnes van Laar sopraan
Chantal Nysingh mezzosopraan
Franske van der Wiel alt
Japser Dijkstra tenor
Christiaan Peters bas
Punto Bawono luit
Klaas Stok dirigent

---

- Wouter de Moor