De Vrouw zonder Sprookje

Katie Mitchell plaatst Richard Strauss’ groots opgezette DIE FRAU OHNE SCHATTEN, een opera die grossiert in symboliek en bovennatuurlijke mystiek, in een koude wereld met (vuurwapen)geweld. 'Die Frau ohne Schatten' is bij haar geen sprookje maar een naargeestige thriller vol morele spanning en opzichtig machtsvertoon.

© Ruth Walz / DNO

De vrouw mag dan geen schaduw hebben, aan geweldige muziek ontbreekt het haar niet. Massaal, weelderig en weldadig (Gurre-lieder, eat your heart out!). Die Frau ohne Schatten is niet Strauss's beste opera (daarvoor is het verhaal te onevenwichtig) maar wel de opera waar hij veel van zijn beste muziek in heeft gestopt. In het Muziektheater moesten de eerste drie rijen stoelen wijken om het massieve orkest van 130 man te kunnen huisvesten, hun offer was niet voor niets. 

© Ruth Walz / DNO

Katie Mitchells nieuwe enscenering van Die Frau ohne Schatten van Richard Strauss is een gedurfde, meeslepende en onverbloemd moderne herinterpretatie van een berucht complexe opera. In plaats van een sprookjesdecor kiest Mitchell, in haar eigen woorden, voor een "feministische sci-fi thriller". Ze presenteert een versie van de opera die gestript is van franje, met een heldere narratieve focus en grote emotionele intensiteit—zonder daarbij het dromerige karakter helemaal op te offeren dat zo kenmerkend is voor dit werk.
 
Mitchell is een theatermaker met een uitgesproken activistische inslag. Een zelfverklaard feministe—meer dan ooit relevant in een tijd waarin vrouwenrechten onder druk staan—die in haar werk en levenswijze uitdraagt waar ze voor staat. Ze vliegt bijvoorbeeld niet, om ecologische redenen, en staat bekend om haar radicale bewerkingen van klassieke teksten. Geroemd om de kracht van de urgentie en visie die er uit haar werk spreekt heeft dit haar ook meermaals het verwijt opgeleverd dat ze klassieke werken zou "verminken" in plaats van interpreteren.

© Ruth Walz / DNO

Centraal in Die Frau ohne Schatten staat een gelaagde, metafysische verhaallijn, geïnspireerd op Goethes Faust, Mozarts Zauberflöte en mythische archetypen—een opera met geesten, koninklijk volk, morele beproevingen en een symbolische zoektocht naar menselijkheid en wat een vrouw een vrouw maakt (haar vruchtbaarheid). Het is geen verhaal dat rationele helderheid vereist; het ontvouwt zich juist volgens een soort droomlogica, waarbij symboliek en emotionele intuïtie zwaarder wegen dan oorzaak en gevolg. Maar Mitchell kiest bewust voor rationaliteit en structuur. Ze construeert een strak, psychologisch coherent kader rond het verhaal en introduceert een "realisme" dat sommigen als te reducerend of vervreemdend kunnen ervaren—zeker zij die gehecht zijn aan de mystieke, open structuur van het origineel. Maar voor mij werkte het. Haar helderheid bracht structuur en emotionele scherpte in een verhaal dat vaak nevelig en diffuus blijft.
 
Haar grootste prestatie is misschien wel hoe ze de mystieke vaagheid van het verhaal transformeert tot iets psychologisch tastbaars. Door een klinische wereld op te voeren, met vertraagde handelingen en filmische belichting (de actie in slow-motion past ze vaker toe, bijvoorbeeld in haar regie van George Benjamin’s Lessons in Love and Violence), brengt ze in de rijk geschakeerde orkestratie van Strauss het karakter van een soundtrack boven, alsof je naar een serie of film zit te kijken. 

© Ruth Walz / DNO

Een sterke vondst van Mitchell was daarnaast het opvoeren van de doorgaans onzichtbare Keikobad (de koning van het geestenrijk) als zwijgend personage. Met zijn gazellenkop, lange zwarte jas en trage, beheerste bewegingen werd hij een verontrustende aanwezigheid—een stille, dreigende kracht die het verhaal domineert. Met de personages die dierenmaskers droegen werd ik regelmatig herinnerd aan Inland Empire van David Lynch. Een film, met sterke scenes binnen een sterk vervreemdend geheel, die met deze productie gemeen had dat de zaken die diffuus en onduidelijk bleven (en dat waren er ondanks Mitchell’s kadaverbenadering nog steeds behoorlijk wat) een immersieve kijk- en luisterervaring niet in de weg stonden.

Inland Empire / David Lynch (2006)

Niet dat al haar regiekeuzes overtuigden. Keikobads dienaren die iedereen te pas (en vooral te onpas) onder schot hielden moesten ons eraan herinneren dat alles wat de personages deden onder dwang gebeurde. Het werd na verloop van tijd gratuit. Daarnaast voelden de scènes waarin Keikobads dienaren personages “afknalden” die hun functie in het verhaal hadden verloren, geforceerd en te letterlijk aan. Het waren momenten waarin Mitchells regie doorsloeg in overdrijving. 

© Ruth Walz / DNO

Ook in haar herwerking van het slot wijkt Mitchell af van Hofmannsthals oorspronkelijke tekst (prima, het is niet het sterkste gedeelte van het libretto om het vriendelijk te zeggen). Waar het origineel neigt naar een geforceerde, wat holle verzoening, kiest zij voor een sombere, beklemmende afsluiting. De droom eindigt niet in triomf, maar in mentale uitputting. Een gewaagde maar doeltreffende keuze. Het stuurde het publiek met een gemoed, verlicht door zwaarmoedigheid, de donkere doch dankbare nacht in. 

© Ruth Walz / DNO

Die Frau ohne Schatten is, de enscenering en regiekeuzes daargelaten, vooral een triomf van de muziek en Marc Albrecht hield met het Nederlands Philharmonisch een magnifiek en hartstochtelijk pleidooi voor de stelling dat DFoS misschien wel Strauss’ meest ambitieuze partituur is. Een muziek waarin de zinnenprikkelende pracht van Salome, de kopstoot-kracht van Elektra (Keikobad’s leitmotief refereert heel duidelijk aan dat van Agagmemnon) en het illustratieve vernuft van Der Rosenkavalier samenkomen. Waar in de voluptueuze orkestklanken plaats is voor prachtige kamermuziekachtige momenten die voor verschillende hoogtepunten zorgen. Voor een van die hoogtepunten zorgde cellist Floris Mijnders, speciaal voor de gelegenheid ingehuurd van de Münchner Philharmoniker, die met een weemoedig lyrisch solomoment de massieve orkestratie op indrukwekkende wijze doorbrak.
 
In die orkestrale storm—die overigens zelden tot een volledig tutti uitbarst, maar voortdurend pulserende onderstromen kent—moesten de zangers zich staande houden, en dat lukte heel behoorlijk. De stemmen van Aušrinė Stundytė (de Verversvrouw) en Michaela Schuster (de Voedster) mogen dan door de jaren heen wat van hun lyrische glans hebben verloren, beide zangeressen wisten hun rollen met overtuiging en diepgang te vertolken. Hun personages kwamen tot leven met een doorleefde intensiteit die perfect paste binnen Mitchells psychologische benadering.

© Ruth Walz / DNO

Van de mannelijke solisten maakte vooral Josef Wagner indruk. Zijn vertolking van Barak, de man van de Verversvrouw, was warm, krachtig en lyrisch: een rol die onder zijn handen emotionele diepte kreeg. AJ Glueckert was solide als de Keizer, de echtgenoot van de vrouw die haar schaduw zoekt. Daniela Köhler, een ervaren kracht in het Strauss- en Wagnerrepertoire, gaf de rol van de Keizerin—de vrouw zonder schaduw—een dramatisch geladen invulling. Wat haar zang aan expressieve kracht miste compenseerde ze met een vertolking waarin ze het innerlijk conflict van haar personage overtuigend wist over te brengen. Een subtiel maar indrukwekkend element was het kinderkoor, dat de stemmen van de ongeboren kinderen zong. Onzichtbaar opgesteld, klonken hun stemmen als fluisteringen uit een andere wereld—een griezelfilm waardig.
 
Voor mij deed Katie Mitchells regie van Frau ohne Schatten wat regietheater behoort te doen: het opende een klassieke opera voor een nieuw publiek, niet door het werk te versimpelen, maar door het vanuit een eigentijds, onverwacht perspectief te belichten. Met sterke beelden, psychologische diepgang en een orkestrale pracht die overal bovenuit steeg, was deze productie voor mij een ideale instapversie van een van de meest raadselachtige meesterwerken van de twintigste eeuw. Het maakt me (opnieuw) benieuwd naar de productie die De Nationale Opera in 2008 op de planken bracht van DFoS; een kleurrijke, sprookjesachtige productie in een regie van Andreas Homoki.

Die Frau ohne Schatten, Richard Strauss / De Nationale Opera, Amsterdam, 6 mei 2025 

Dirigent  Marc Albrecht
Nederlands Philharmonisch
Koor van De Nationale Opera
Regie Katie Mitchell

Der Kaiser  AJ Glueckert
Die Kaiserin  Daniela Köhler
Die Amme  Michaela Schuster
Der Geisterbote  Sam Carl
Barak der Färber  Josef Wagner
Sein Weib (Die Färberin)  Aušrinė Stundytė

---

- Wouter de Moor